“Soyuq Müharibə 2.0”| Çin-ABŞ/SSRİ-ABŞ soyuq müharibəsi arasında paralellər və açıq fərqlər

Keçmişlə İndiki Arasındakı Paralellər

“Soyuq Müharibə 2.0” bir çox aspektlərdə orijinal Soyuq Müharibə (1945-1991) ilə oxşarlıqlara malikdir. Birincisi, Soyuq Müharibə dövründə ABŞ və Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) fövqəldövlət statusu üçün əsas iddiaçılar idi, lakin nüvə silahı sayəsində ikisi arasında aktiv hərbi münaqişə təhlükəsi xeyli dərəcədə aradan qaldırıldı. Beləliklə, bu, həm ABŞ-a, həm də SSRİ-yə 1956-cı il Süveyş kanalı böhranının həlli kimi böyük qlobal problemlər üzərində əməkdaşlıq etməyə imkan verdi. Nüvə çəklindirmə siyasəti bu gün də etibarlı olsa da, bu, ABŞ-Çin rəqabəti kontekstində iqtisadi qarşılıqlı asılılığa daha çox bağlıdır, tərəflər arasında ticarət əlaqələri 2018-ci ildə 660 milyard dollar təşkil edib, halbuki ABŞ-ın SSRİ ilə ticarəti Soyuq Müharibə boyu aşağı səviyyədə qalıb. Buna baxmayaraq, davam edən ABŞ-Çin “ticarət müharibəsi” onların bir-birindən asılılığını bir qədər azaldıb, daha fərqli xarici siyasət davranışı üçün yer təmin edib. Çin, həmçinin ABŞ-ı çoxkanallı, lakin bir-biri ilə əlaqəli qlobal çərçivə vasitəsilə iqtisadi mövcudluğunu artırmaq məqsədi daşıyan iddialı “Kəmər və Yol” təşəbbüsündən kənarlaşdırmağa çalışıb.

İkincisi, ABŞ və SSRİ arasında Soyuq Müharibə rəqabətinin mərkəzi müvafiq olaraq Avropanın qərb və şərq hissəsində cəmlənmişdi. SSRİ-nin genişlənməsinin qarşısını almaq üçün ABŞ Avropaya hərbi aktivlər yerləşdirdi və Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) hərbi ittifaqını yaratdı. “Soyuq Müharibə 2.0”da ABŞ-Çin rəqabətinin mərkəzi Asiyadır. Birləşmiş Ştatlar Çini “mühasirəyə almaq” üçün yeni birləşmiş dövlətlər şəbəkələri yaratdı, bunlara QUAD (Birləşmiş Ştatlar, Yaponiya, Hindistan və Avstraliyadan ibarətdir) və AUKUS (ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliya) daxildir. ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri Çin hərbi avantürizminin qarşısını almaq üçün mübahisəli dəniz zolaqlarına ekspedisiya göndərir. Üstəlik, Birləşmiş Ştatlar Cənubi Koreya və Yaponiya ilə də strateji tərəfdaşlıq edir və onların ərazilərində qoşunlar yerləşdirir. Qoşunların bu şəkildə yerləşdirilməsi Çin kimi düşmən dövlətlərin qarşısını almaq üçün təşkilatlanmış dövlətləri ABŞ-ın “təhlükəsizlik çətiri”nə daxil etmək ətrafında fırlanan “genişlənmiş çəkindirmə” ideyasını əks etdirir.

Üçüncüsü, Soyuq Müharibədə əsasən bütün dünyada vəkalət müharibəsi dominantlıq edirdi. Birbaşa hərbi münaqişədə fəal iştirak etmək əvəzinə, ABŞ və SSRİ xarici ərazilərdəki müxalif qrupları maliyyələşdirir və silahlandırırdı. Bu müddət ərzində üç böyük vəkalət müharibəsi oldu: Koreya müharibəsi (1950-1953), Vyetnam müharibəsi (1955-1975) və Əfqanıstan Müharibəsi (1979-1990). Bu günə qədər ABŞ və Çin arasında belə bir vəkalət münaqişəsi olmasa da, hər iki ölkə xaricdəki rəqib tərəfləri istər hərbi, istərsə də diplomatik cəhətdən dəstəkləyir. Çin ABŞ-ın Suriya və İraq kimi dövlətlərdəki siyasətinə qarşı çıxır, birincidə rejim dəyişikliyini, ikincidə isə ABŞ-ın varlığını əsas qeyri-sabitlik və təxribat mənbəyi kimi görür. Digər tərəfdən, Birləşmiş Ştatların istər 1980-ci illərdə Əfqanıstanda, istərsə də hazırkı Suriya münaqişəsində xarici siyasət gündəmini həyata keçirmək üçün silahlı qrupları silahlandırmaq tarixi var. Bu yaxınlarda ABŞ “Şərqi Türküstan İslam Hərəkatı”nı da xarici terror təşkilatları siyahısından çıxarıb və Çin bu addımı şübhə ilə qarşılayır. Beləliklə, Birləşmiş Ştatlar və Çin arasında hansısa aktiv vəkalət münaqişəsinin olmamasına baxmayaraq, onların xarici siyasətləri onları belə müharibəyə yaxınlaşdırır.

“Soyuq Müharibə 2.0”nin funksionallığı

Birinci Soyuq Müharibə ilə oxşarlıqların paylaşılmasına baxmayaraq, “Soyuq Müharibə 2.0”ın tətbiqi sual altındadır. Birincisi, Soyuq Müharibə rəqabəti ideoloji fərqlərə əsaslanırdı. Kommunizmin müxtəlif dövlətlərdə yayılması Qərb liberal nizamının kapitalist təbiəti üçün təhlükə kimi qəbul edilirdi. Eynilə, Qərb kapitalizmi digər blok tərəfindən böyük ölçüdə qlobal nizam üzərində hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün imperialist gündəminin bir hissəsi kimi qəbul edilirdi. Müvafiq ideologiyalar emosiyaları və qorxuları ehtiva edirdi, bu da partizan qüvvələrinin formalaşmasına və blokların birləşməsinə gətirib çıxarırdı. Məsələn, Kubada Fidel Kastronun və Çində Mao Tszedunun partizan hərəkatları “Kommunist düşərgəsi” quran sovet kommunist ideallarından çox təsirlənmişdi. Eyni şəkildə, kommunizm qorxusu ilə yanaşı senzura, azadlıqları qəsb etmək və iqtisadi geriləmə ABŞ-ın rəhbərliyi altında “Kapitalist düşərgəsi”nin yaradılmasına səbəb olmuşdu. Bu, ikiqütblülüyün və yeni qüvvələr balansının başlanğıcı idi.

Bununla belə, müasir proseslərdə ABŞ və Çin arasında ideoloji fərqlər daha azdır. Çin xarici dünyaya açılaraq kapitalizmdən çox faydalandı. İqtisadi baxımdan, Çin indi iqtisadiyyatını dövlət-özəl tərəfdaşlıq şəraitində yenidən qurub və nə kommunizm prinsiplərini dəstəkləyir, nə də xarici siyasət perspektivində kommunist fraksiyalarına verdiyi dəstəyi əks etdirir. ABŞ həmçinin Çini ideoloji təhlükədən daha çox geosiyasi rəqib hesab edir. Bu qeyri-ideoloji rəqabət birinci Soyuq Müharibənin açıq-aşkar blok formalaşmasının qarşısını aldı. Onu tamamlayan odur ki, Çin heç bir blokun lideri olduğunu iddia etmir və digər dövlətləri də ona qoşulmağa ruhlandırmaq üçün mədəni imkanlara malik deyil. Eynilə, Soyuq Müharibədən sonrakı prioritetlərə görə blokun yaranma ehtimalı da azalır. Qlobal diqqət hərbi ittifaqdan iqtisadi qarşılıqlı asılılığa çevrilib. Bu, Çinə digər dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr qurmağa imkan verdi. Beləliklə, kiçik dövlətlər, Qərb liberalizmindən ilhamlansalar da, Çini daha çox təhlükəsizliyinə təhdiddən daha çox fürsət kimi görürlər.

İkincisi, SSRİ-dən fərqli olaraq, Çin ABŞ-la silahlı münaqişədə nə aktiv, nə də passiv şəkildə üzləşməyə nə hazırdır, nə də buna qadirdir. Çin ABŞ-ın beynəlxalq iqtisadi nizam üzərində hökmranlığına meydan oxuyur, lakin ABŞ-ın müxtəlif təhlükəsizlik tərəfdaşlıqları üçün heç bir təhlükə daşımır. Çin əsasən Yaxın Şərqdən tədarüklə ən böyük enerji istehlakçısıdır, habelə neft və qazın Çinə sürətli nəqli indiyədək region dövlətləri tərəfindən təhlükəsizlik qarantı kimi qəbul edilən ABŞ dəniz donanmasının mövcudluğu sayəsində təmin edilir. Eynilə, Çin dünyada ikinci ən çox hərbi xərcləri olan ölkə olmasına baxmayaraq, silahların təkmilləşdirilməsi baxımından hələ də ABŞ və Rusiyadan geri qalır. Bu, Çinin nüfuzunu genişləndirmək üçün orta və ya zəif dövlətlərlə təhlükəsizlik tərəfdaşlığının əhatə dairəsini daraldır. Bunun əksinə olaraq, Çin bir çox regionlarla iqtisadi əlaqələrini genişləndirməkdə müəyyən dövlətlərdən asılıdır. Məsələn, Şərqi Avropada Çin Rusiya ilə əlaqələri sayəsində iqtisadi tərəfdaşlıqları inkişaf etdirir, Moskva regionda tarixi təsirə malikdir. Yaxın Şərqdə olduğu kimi, Çin də Rusiya və İranla daha sıx əməkdaşlıq sayəsində İraqda neft müqavilələri və Suriyada yenidənqurma layihələri əldə edir. Çin Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) şəklində qeyri-rəsmi ittifaqın yaradılmasını qabaqcadan görsə də, öz məqsədlərini reallığa çevirmək üçün çox az iş görüb. Faktiki olaraq, ŞƏT Cənub-Şərqi Asiya Millətləri Assosiasiyası və ya Avropa İttifaqı kimi mühüm regional təşkilat deyil.

Gələcəyin yenidən qiymətləndirilməsi

Yuxarıda qeyd olunan müzakirə “Soyuq Müharibə 2.0” konsepsiyasındakı qeyri-müəyyənlikləri qiymətləndirir. ABŞ-Çin rəqabətindən sonra ikinci soyuq müharibənin mümkünlüyünün minimal olduğu aydındır. Bunun əvəzinə, “Soyuq Müharibə 2.0”ın daha uyğun izahı müxtəlif sahələrdə ABŞ əleyhinə blokların formalaşması ola bilər. Məsələn, Çin ABŞ-ın iqtisadi üstünlüyünə meydan oxuyur, Rusiyanın nəhəng nüvə və ənənəvi ordusu ABŞ-ın hərbi gücü üçün problemlər yarada bilər. Bununla belə, Rusiya iqtisadiyyatı yarı inkişaf etmiş sənaye bazasına görə çətinliklərlə üzləşir və ölkəni enerji və silah ixracından asılı vəziyyətə salır. Bu yolla ABŞ-la rəqabətdə Rusiya və Çin arasında aydın əmək bölgüsü var.

Nəticə etibarı ilə, potensial “Soyuq Müharibə 2.0” ilkin Soyuq Müharibədən onunla fərqlənir ki, bloklaşma siyasəti orta güclərin rəqabət aparan böyük güclərlə balanslı siyasət apardığı neksus siyasəti ilə əvəzlənib. Məsələn, QUAD-ın bir hissəsi olmasına baxmayaraq, Hindistanın Çinlə ikitərəfli ticarəti 2021-ci ildə 100 milyard dolları ötdü. Eyni şəkildə, Aİ-nin ABŞ ilə strateji əlaqələri onun Çinlə əlaqə saxlamasına mane olmadı. İkincisi, Cənubi Çin dənizində Çin-ABŞ rəqabətinin açıq şəkildə təzahür etdiyi bir vaxtda, xüsusən də Ukrayna böhranı kontekstində ABŞ-la qarşıdurmada Rusiyanın rolunu nəzərdən qaçırmaq olmaz. 2022-ci ildə Qazaxıstanda baş verən iğtişaşlar və Rusiya ordusunun buna cavabı Rusiya-ABŞ rəqabətinin müxtəlif sahələrdə hələ də necə oynadığının başqa bir təzahürüdür. Beləliklə, “Soyuq Müharibə 2.0” hər hansı bir dövlətə diqqət yetirmək əvəzinə çoxqütblü çərçivədə təhlil edilməlidir. Birləşmiş Ştatlar beynəlxalq siyasətdə ABŞ-ın üstünlüyünü tarazlaşdırmaq üçün birləşən çoxsaylı cəbhələrdə problemlərlə üzləşir.